Phim Và Tuồng - Sự Khác Biệt Giữa Kể Chuyện Qua Ống Kính Và Ánh Đèn Sân Khấu

Chúng ta lớn lên cùng những câu chuyện. Từ thuở nằm nôi nghe bà kể chuyện cổ tích đến khi chìm đắm trong thế giới huyền ảo của những vở diễn, những thước phim, hình ảnh và âm thanh đã dẫn dắt tâm hồn ta phiêu du qua bao miền đất, bao phận người. Cùng là kể chuyện bằng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng và cảm xúc, nhưng điện ảnh và nghệ thuật sân khấu truyền thống, đặc biệt là tuồng, lại là hai nhịp điệu hoàn toàn khác nhau. Đằng sau những giọt nước mắt rơi vì một câu thoại trong phim hay một tiếng hát tuồng bi hùng là hai trải nghiệm nghệ thuật mang bản sắc riêng biệt.

Sân khấu sống – gần đến mức có thể chạm vào

Khi bước vào rạp phim, ta được vây quanh bởi bóng tối, ngồi trước một tấm màn bạc và dõi theo những hình ảnh đã được quay, cắt dựng, chỉnh sửa tỉ mỉ. Cảm xúc được truyền qua một lớp kính, được khuôn đúc sẵn theo góc máy, ánh sáng, hiệu ứng kỹ xảo. Trải nghiệm ấy, cho dù chân thực và hấp dẫn đến đâu, vẫn là một trải nghiệm gián tiếp.

Ngược lại, với tuồng, mọi thứ đều sống động ngay trước mắt. Không còn màn ảnh ngăn cách, không còn khoảng cách giữa diễn viên và khán giả. Tiếng hát ta nghe là tiếng hát thật. Tiếng trống ta cảm nhận là nhịp trống thật vang lên ngay tại giây phút ấy. Mỗi nhịp phách, mỗi hơi thở của diễn viên, mỗi giọt mồ hôi rơi xuống là một phần của câu chuyện. Khán giả không chỉ xem mà họ thật sự chạm vào nghệ thuật bằng chính các giác quan của mình.

Âm nhạc trong tuồng không đến từ phòng thu mà từ ban nhạc sống phía sau sân khấu. Một tiếng trống ngân dài hơn, một nhịp phách gấp gáp hơn cũng đủ để thay đổi không khí toàn bộ màn diễn. Chính cái “thật” ấy – không được cắt dựng, không giấu sau lớp xử lý kỹ thuật – lại khiến cảm xúc chạm đến tim người xem theo cách nguyên sơ nhất. Tuồng là nơi người thật diễn cho người thật xem.

Mỗi đêm diễn là một phép màu không lặp lại

Bạn có thể xem lại một bộ phim hàng chục lần, và từng cảnh quay, từng biểu cảm sẽ luôn giống hệt nhau – đó là đặc tính của điện ảnh. Nhưng với tuồng, mỗi đêm diễn là một cá thể sống, độc bản và không bao giờ tái hiện lại giống y như cũ.

Có thể cùng là một vở, cùng dàn diễn viên, nhưng hôm nay, tiếng trống bỗng dưng rền vang như có hồn, đào thương ánh mắt rực lửa hơn, và giọng hát của kép chính ngân dài hơn thường lệ. Những thay đổi tưởng chừng nhỏ bé ấy lại có thể khiến cả vở diễn trở thành một trải nghiệm mới hoàn toàn. Tuồng sống bằng khoảnh khắc. Diễn viên tuồng không chỉ tái hiện mà còn sống cùng vở diễn, cùng khán giả và không khí đêm nay.

Chính vì thế, khán giả đến xem tuồng không phải để nghe lại một câu chuyện quen thuộc. Họ đến để khám phá xem hôm nay, câu chuyện ấy sẽ được kể như thế nào. Đó là sự kỳ diệu của sân khấu sống: nơi nghệ thuật như một ngọn lửa đang cháy rực ngay trước mắt, luôn vận động, biến hóa không ngừng.

Ngôn ngữ biểu đạt: từ ước lệ đến cách điệu

Nếu điện ảnh tái hiện cuộc sống bằng ống kính với mọi chi tiết chân thực đến từng sợi tóc, thì tuồng chọn con đường ngược lại: khái quát hóa cuộc sống bằng biểu tượng và ước lệ. Trên sân khấu, Một chiếc quạt có thể là cánh đồng, một dải lụa là dòng sông, một bước chân là vượt đèo. Sắc màu trên phục trang, hóa trang cũng mang ý nghĩa tính cách, thân phận, số phận đặc trưng của từng kiểu nhân vật.

Sự tối giản này không làm nghèo đi trải nghiệm, mà ngược lại, nó kích hoạt trí tưởng tượng của khán giả. Khi người xem trở thành bạn đồng hành, cùng nghệ sĩ dệt nên bức tranh hiện thực bằng chính sự tưởng tượng và cảm xúc của mình, họ trở thành một phần của vở diễn.

Cũng bởi thế, diễn xuất trong tuồng là một hình thái ngôn ngữ độc đáo, không hướng đến sự tự nhiên mà hướng đến sự biểu hiện. Nếu điện ảnh mải mê truy lùng cảm xúc bên trong, thì tuồng lại phóng đại nó ra bên ngoài: từng ánh mắt liếc, từng dáng đi, từng lối hát, nói, múa đều được quy chuẩn và phô diễn tối đa để khơi gợi cái đẹp. Một vẻ đẹp được nâng tầm gần như nghi lễ, như một vũ điệu thăng hoa, nơi cảm xúc không cần giấu mình mà được tự hào phô trương qua kỹ thuật, hình thức, và ngôn ngữ đặc trưng của sân khấu cổ truyền.

Phim và tuồng, bạn chọn thế giới nào?

Xem phim là hành trình bước vào những khung hình được chăm chút kỹ lưỡng, nơi ánh sáng, âm thanh và từng cử chỉ đều được dàn dựng để kể chuyện theo cách tinh tế nhất. Còn với tuồng, khán giả không chỉ nhìn mà lắng nghe, cảm nhận, và đôi khi là hòa mình vào những nhịp trống, nhịp phách, ánh mắt, tiếng hát đang sống ngay trước mặt.

Nếu một thước phim từng khiến bạn lặng người vì một câu thoại, một ánh nhìn, thì cũng rất có thể, một đêm tuồng bất chợt sẽ khiến bạn rùng mình khi giọng hát ai oán cất lên. Nghệ thuật không còn là điều gì xa vời để chiêm ngưỡng, mà là thứ chạm thẳng vào tim, sống động như chính cảm xúc của bạn lúc ấy.