Nghệ thuật Tuồng truyền thống trong thời đại mới

Thực trạng tiếp nhận nghệ thuật tuồng hiện nay

Nghệ thuật Tuồng là được mệnh danh là “đỉnh cao bác học” trong các loại hình sân khấu cổ truyền của dân tộc Việt Nam, bởi vì nó chứa nhiều giá trị văn hóa và tinh thần của dân tộc. Tuy nhiên, bước vào thời đại mới, tuồng tưởng chừng như dần bị lãng quên khi phải cạnh tranh với hàng loạt loại hình giải trí hiện đại, hấp dẫn, dễ tiếp cận hơn đối với khán giả trẻ.

Giáo sư Hoàng Chương trong bài viết “Nghệ thuật Tuồng trong cuộc sống ngày nay” đã chỉ ra hai nguyên nhân dẫn đến tình trạng “khủng hoảng” thiếu vắng khán giả ở sân khấu tuồng. Thứ nhất, yếu tố chủ quan nhiều vở tuồng mang tính cổ điển, khuôn mẫu của chế độ phong kiến đã không còn phù hợp với nhu cầu thẩm mĩ hiện nay của khán giả. Thứ hai, về yếu tố khách quan đến từ sự phát triển của nhiều loại hình nghệ thuật mới được du nhập vào Việt Nam đã khiến nhiều khán giả rời bỏ nghệ thuật sân khấu cổ truyền này. Bên cạnh đó cũng phải nói thêm, với tính chất “bác học” Tuồng đòi hỏi người xem phải có kiến thức nền tảng về tích tuồng, về quy ước biểu diễn thì mới có thể hiểu được cái hay, cái đẹp trong tuồng.

Những bàn tay giữ lửa Tuồng

Trước thực trạng ấy, các nghệ sĩ và đơn vị biểu diễn ở nhà hát Tuồng Việt Nam, trong nhiều năm qua đã chủ động tổ chức các chương trình biểu diễn gắn với giao lưu và giải thích về tuồng để giúp người xem, đặc biệt là khán giả trẻ có thể hiểu sâu sắc hơn về loại hình nghệ thuật này. Chương trình “Giới thiệu nghệ thuật tuồng tới khán giả trẻ”, Nhà hát Tuồng Việt Nam đã giao lưu cùng học sinh đến từ Trường Tiểu học, Trung học cơ sở và Trung học Phổ thông Thực Nghiệm Khoa học Giáo dục. Tại buổi giao lưu, Đoàn Thể nghiệm Nhà hát Tuồng Việt Nam đã đem tới ba trích đoạn đặc sặc: (chèn ảnh minh họa 3 trích đoạn giúp em) Trích đoạn sân khấu truyền thống “Ông già cõng vợ đi xem hội”; Trích đoạn Tuồng lịch sử “Trần Quốc Toản ra quân” và Trích đoạn Tuồng truyền thống “Ôn Đình chém Tá”. Ngoài ra còn có các hoạt động giao lưu, tương tác để cung cấp những kiến thức cơ bản cho khán giả trẻ về nghệ thuật Tuồng.

Bên cạnh những nỗ lực từ phía đơn vị nghệ thuật, không thể không nhắc đến tinh thần kiên trì gắn bó với nghề của một số nghệ sĩ trẻ – những người đã và đang góp phần quan trọng duy trì và lan tỏa nghệ thuật tuồng trong bối cảnh đương đại. Một ví dụ điển hình là nghệ sĩ trẻ Thanh Phương (diễn viên Nhà hát Tuồng Việt Nam), dù mức thù lao còn hạn chế song cô vẫn duy trì gắn bó với nghệ thuật truyền thống, đồng thời học thêm nghề DJ như một cách để ổn định kinh tế mà không chọn rời xa sân khấu Tuồng.

Ngoài ra cũng phải nhắc đến các dự án do các bạn trẻ khởi xướng nhằm chung tay gìn giữ nghệ thuật Tuồng, trong đó có Trường ca kịch viện đã thành công trong việc số hóa tuồng: triển lãm kỹ thuật số, có các bài viết giải mã những nét hay nghệ thuật Tuồng,…Bằng các nền tảng mạng xã hội và phương tiện truyền thông hiện đại, dự án giúp lan tỏa tuồng đến cộng đồng một cách hiệu quả, mang tính giáo dục và gắn với lối sống số.

Chuyển đề tài hiện đại trên nền tuồng cổ

Một xu hướng khác để Tuồng bước tiếp trong hôm nay bằng cách đưa đề tài hiện đại vào tuồng, điều này từng được cho là vô cùng “khó làm”. Tuy nhiên, vở Không còn đường nào khác, do NSND Lê Tiến Thọ đạo diễn, đã chứng minh điều ngược lại. Vở diễn kể về nữ tướng Nguyễn Thị Định trong phong trào Đồng Khởi, sử dụng kỹ thuật biểu diễn tuồng, phục trang truyền thống nhưng lồng vào những tình huống hiện đại, cảm xúc đương thời. Đặc biệt, hình tượng Bác Hồ được đưa lên sân khấu tuồng một cách xúc động, chạm đến khán giả trẻ.

Tính biểu tượng, ước lệ, cách điệu có vẻ tưởng chừng là rào cản nay trở thành lợi thế để sân khấu tuồng chuyển tải những nội dung giàu chiều sâu về lịch sử. Với cách dàn dựng mới, không gian mở, nhịp độ nhanh, tuồng hoàn toàn có thể chuyển tải câu chuyện hiện đại mà không mất đi bản sắc.

Mở rộng không gian biểu đạt cho nghệ thuật Tuồng

Một trong những ví dụ nổi bật cho nỗ lực làm mới tuồng thông qua hình thức sân khấu thể nghiệm là vở múa Đối diện với vô cùng. Đây là dự án hợp tác giữa nền tảng văn hóa Lên Ngàn và Nhà hát Tuồng Việt Nam. Theo bài viết trên báo Công luận ngày 02/08/2024, vở diễn là một phần trong chương trình tiếp cận di sản sân khấu truyền thống theo hướng đương đại, với sự bảo trợ của Sở Văn hóa – Thể thao Hà Nội. Vở diễn ra mắt tại rạp Hồng Hà trong ba đêm liên tiếp (02/08 – 04/08/2024), với mục tiêu tiếp cận khán giả trẻ thông qua ngôn ngữ biểu đạt đương đại

Tác phẩm kết hợp vũ đạo, âm nhạc thể nghiệm, chất liệu điện tử và các yếu tố biểu hiện từ tuồng truyền thống, nhằm tái hiện hành trình nội tâm của một “cái tôi” cô đơn trong thời kỳ sau Đổi mới. Với lối kể phi tuyến và biểu tượng tâm linh phương Đông, Đối diện với vô cùng không chỉ phản ánh sự giằng xé của cá nhân trong xã hội hiện đại mà còn cho thấy cách mà nghệ thuật truyền thống có thể được giải mã và tái cấu trúc trong không gian sân khấu đương đại.

Vở diễn sử dụng các lớp biểu hiện đa tầng lấy yếu tố tâm linh là mối liên kết, từ vinahouse đến ngôn ngữ tuồng ước lệ như một phương thức kết nối giữa truyền thống và hiện đại, từ đó mở rộng khả năng tiếp cận của tuồng đến những nhóm công chúng mới. Theo nhóm sáng tạo, mục tiêu không chỉ là làm mới hình thức mà còn là tạo ra cách tiếp cận khác đối với sân khấu tuồng, nơi vốn được xem là thể loại hàn lâm và khó tiếp cận trong nền nghệ thuật truyền thống Việt Nam.

Nghệ thuật Tuồng – từ cội nguồn đến tương lai

Nghệ thuật Tuồng hôm nay không chỉ là bảo tồn mà đang dần bước vào giai đoạn “đồng sáng tạo”. Các nghệ sĩ trẻ đã có bước thể nghiệm không tái hiện y nguyên tuồng cổ, mà tiến nhận và biến hóa, đưa Tuồng trở thành “chất liệu” trong ngành công nghiệp văn hóa: từ thời trang, thiết kế, phim ảnh đến giáo dục văn hóa học đường. Tuy nhiên, với những “phá cách” làm mới nghệ thuật tuồng song giới trẻ họ vẫn ý thức được rằng cần phải giữ đúng cốt cách, tinh thần của loại hình nghệ thuật sân khấu này.