Tuồng – Sân Khấu Của Những Người Anh Hùng

 

Có những loại hình nghệ thuật không chỉ đơn thuần là phương tiện giải trí, mà còn là biểu tượng của tinh thần dân tộc, lưu giữ lịch sử và bản sắc văn hóa. Giữa dòng chảy không ngừng của thời gian, có những giá trị vẫn bền bỉ trường tồn, mang theo dấu ấn của quá khứ và hơi thở của hiện tại. Một trong số đó chính là Tuồng – một loại hình sân khấu đặc sắc, nơi tôn vinh những bậc anh hùng, tái hiện những câu chuyện bi tráng cảm xúc và phản chiếu những nét nổi bật của xã hội và triết lý sâu sắc về đạo làm người.

Trải qua bao thăng trầm, nghệ thuật Tuồng không ngừng đổi thay để hòa mình vào nhịp sống hiện đại, trở nên phong phú, đa dạng và gần gũi hơn với công chúng, nhưng vẫn không làm mất đi những giá trị cốt lõi. Thế nhưng, giữa bối cảnh các loại hình nghệ thuật đương đại ngày càng phổ biến, Tuồng đôi khi bị nhìn nhận một cách phiến diện, chỉ qua lớp vỏ bên ngoài. Vậy, Tuồng thực sự là gì? Điều gì làm nên sức sống bền bỉ và giá trị trường tồn của loại hình nghệ thuật này?

Tuồng – chuyển mình để thích nghi với thời đại

Ngày xưa, khi nhắc đến Tuồng, người ta có thể dễ dàng nhận diện các nhân vật qua trang phục và lớp hóa trang đặc trưng. Mỗi nhân vật trong Tuồng truyền thống đều mang một phong cách hóa trang riêng, phản ánh rõ ràng địa vị, tính cách cũng như bản chất thiện – ác theo những quy tắc nhất định. Những gam màu rực rỡ, họa tiết cầu kỳ trên mặt nạ hay lớp hóa trang không chỉ làm nổi bật đặc trưng của từng nhân vật mà còn giúp khán giả nhận diện ngay lập tức đâu là chính diện, đâu là phản diện, ai là trung thần, ai là gian nịnh.

Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của xã hội, nghệ thuật Tuồng không chỉ dừng lại ở những khuôn khổ cũ mà đã có những sự thay đổi để thích nghi với thời đại. Ngày nay, Tuồng không còn chỉ gắn liền với những gương mặt hóa trang theo lối truyền thống. Các vở Tuồng hiện đại, dân gian và lịch sử ngày nay đã linh hoạt hơn trong cách trang điểm, hướng đến sự tự nhiên hơn, dễ dàng truyền tải cảm xúc của nhân vật đến khán giả. 

Trong vở Tuồng hiện đại “Tình mẹ”, hầu hết các nhân vật không còn sử dụng những lớp hóa trang cầu kỳ như trong Tuồng truyền thống. Việc hóa trang “nhẹ nhàng hơn” không những không làm mất đi giá trị vốn có của loại hình nghệ thuật này, mà ngược lại, còn giúp những người chiến sĩ, những người anh hùng hiện lên chân thực và cảm xúc hơn. Từ đó vở diễn trở nên gần gũi và dễ chạm đến trái tim khán giả.

Sự thay đổi này chính là minh chứng cho khả năng thích nghi của Tuồng trước những biến thiên không ngừng của xã hội. Linh hoạt trong hóa trang không làm mất đi bản sắc của Tuồng, mà trái lại, còn giúp loại hình nghệ thuật này đến gần hơn với khán giả ngày nay, tiếp tục khẳng định giá trị trong đời sống nghệ thuật đương đại.

Tuồng – thay đổi để gần gũi với nhân dân

Không chỉ đổi mới để phù hợp với thời đại, Tuồng là loại hình nghệ thuật truyền thống có tính phổ biến toàn quốc, linh hoạt, thích nghi với từng vùng miền, hòa mình vào đời sống nhân dân ở từng địa phương. Phát triển mạnh mẽ dưới thời chúa Nguyễn, thuở xưa, Tuồng là một hình thức giải trí rất được các chúa ưa chuộng. Không chỉ vậy, Tuồng phát triển nhanh chóng ở đàng Trong, và dần trở thành một công cụ tuyên truyền vô cùng hữu hiệu. Các vở Tuồng thời kỳ này hầu như tập trung để cổ vũ việc duy trì các nguyên tắc truyền thống, chuẩn mực đạo đức phong kiến. Các vở Tuồng như: Sơn Hậu, Tam nữ đồ vương, Nữ tướng Đào Tam Xuân thường mang tính ước lệ, bác học cao, khó để người dân thường thời đấy có cơ hội thưởng thức. 

 

Khác với Tuồng cổ, các vở Tuồng dân gian và Tuồng hiện đại ngày nay không còn mang nặng tính bác học hay ước lệ. Thay vào đó, nội dung đã trở nên bình dị, gần gũi hơn, phản ánh chân thực đời sống của người dân. Dù có sự đổi mới, Tuồng vẫn giữ được chiều sâu hiện thực và giá trị nghệ thuật, tiếp tục khắc họa những góc khuất của xã hội một cách sắc sảo và thấm thía. Tuồng đã vượt qua khuôn khổ giới hạn của nghệ thuật cung đình, trở thành một loại hình nghệ thuật dân gian được dân chúng đón nhận và trân quý.

Mỗi vùng, miền lại có cách tiếp nhận và gìn giữ Tuồng theo bản sắc riêng, tạo nên sự đa dạng và phong phú cho loại hình nghệ thuật này. Tuy có những khác biệt về hình thức (trang phục, mặt nạ hoá trang…) hoặc giọng điệu để phù hợp với văn hoá từng địa phương, vậy nhưng, dù ở nơi đâu, Tuồng vẫn len lỏi, hòa mình vào đời sống nhân dân. Với đa dạng sự sáng tạo trong hình thức, tinh thần Tuồng không đã góp phần không nhỏ trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước.

Nhìn chung, Hát bội (Tuồng Nam) có sự khác biệt trong trang phục và mặt nạ so với Tuồng Bắc. Ngoài ra, miền Nam có sự tiếp cận lớn với văn hoá người Hoa từ đó hình thành nên những sáng tạo độc đáo, phù hợp với văn hoá và con người địa phương. Tương tự vậy ta có Tuồng Huế, cũng có những điểm khác biệt nhất định về hình thức song cái hồn của Tuồng là không hề thay đổi. Đó là bài học về những câu chuyện bi hùng, sân khấu của những người anh hùng.

“Tai nghe trống chiến/ Không khiến cũng đi”

Cứ mỗi dịp lễ lớn, nhất là khi Tết đến xuân về, người dân lại nô nức kéo nhau ra đình làng, ra những gánh hát Tuồng để có thể thưởng thức các vở diễn hấp dẫn. Những làn điệu hào hùng nhưng cũng rất uyển chuyển, những câu chuyện đặc sắc, đầy tình nhân văn, đã len lỏi, in sâu vào tâm trí người xem. Từ một loại hình giải trí thông thường, Tuồng đã dần trở thành một phần không thể thiếu, trở thành bản sắc, trụ cột tinh thần của con người Việt Nam.

Sân khấu của những người anh hùng

Dù có trải qua bao thăng trầm của lịch sử, có lan tỏa ở khắp mọi miền của Tổ quốc, vậy nhưng, các giá trị cốt lõi của Tuồng vẫn luôn ở đó, vẹn nguyên, bất biến. Dù lấy bối cảnh lịch sử hay đời sống dân gian, Tuồng luôn khắc họa rõ nét hình tượng những con người dám đứng lên đấu tranh vì chính nghĩa, vì lẽ phải. Đó, là nữ tướng Đào Tam Xuân sẵn sàng đứng lên để chống lại bất công; đó, còn là anh Lê, chị Lý, mẹ Lê trong vở “Tình mẹ” –  những người anh hùng sẵn sàng hi sinh tất cả để bảo vệ Tổ quốc…

Giá trị cốt lõi của Tuồng không chỉ nằm ở những vở diễn hào hùng, những lớp lang trang trọng hay lối diễn xuất công phu, mà quan trọng hơn, đó là tinh thần truyền tải đạo lý và lý tưởng sống của người dân Việt Nam. Tuồng đề cao lòng yêu nước, tinh thần uống nước nhớ nguồn và sự đấu tranh không khoan nhượng với cái ác, cái bất công. Chính vì thế, dù thời đại có đổi thay, Tuồng vẫn giữ nguyên giá trị như một di sản tinh thần của dân tộc, một tấm gương phản chiếu khí phách Việt Nam suốt bao thế hệ.