“Đào” Trong Tuồng: Tính Nữ Trên Sân Khấu Việt

Trong thế giới rực rỡ và giàu tính biểu tượng của nghệ thuật Tuồng Việt Nam, mỗi nhân vật đều được khắc họa với những đặc trưng riêng biệt. Nếu như các nhân vật nam, hay còn gọi là “kép”, thường gắn liền với sự dũng mãnh, kiên trung, thì “đào” lại là những hình tượng nữ giới đa sắc thái, lúc mềm mại, dịu dàng, lúc lại mạnh mẽ, quyết liệt. Trên sân khấu Tuồng, nhân vật đào không chỉ là điểm nhấn trong cốt truyện mà còn phản ánh những giá trị văn hóa, tư tưởng về người phụ nữ Việt Nam qua từng thời kỳ. Họ có thể là những giai nhân khuê các, những nữ tướng bất khuất hay những kẻ lẳng lơ đầy mưu mô. Qua từng lối diễn, từng ánh mắt, từng dáng điệu, hình tượng “đào” hiện lên đầy sống động, mang theo hơi thở của lịch sử và tâm hồn của nghệ thuật dân tộc.

1. Đào thương – Vẻ đẹp dịu dàng, số phận éo le

“Đào thương” là những nhân vật nữ chính diện, thường là tiểu thư khuê các, con nhà gia giáo hoặc những người phụ nữ đức hạnh, đoan trang. Họ mang nét đẹp mong manh, dịu dàng, với giọng nói nhẹ nhàng, dáng đi uyển chuyển. Tuy nhiên, ẩn sau vẻ ngoài thướt tha ấy lại là số phận bi thương, chịu đựng nhiều ngang trái của cuộc đời. Nét diễn của đào thương thiên về sự tinh tế, biểu cảm mềm mại nhưng sâu sắc, thể hiện nỗi đau không chỉ bằng lời thoại mà còn qua ánh mắt, dáng điệu. Trang phục của họ thường nhẹ nhàng, đôi khi mang nét dân dã, không cầu kỳ nhưng đầy duyên dáng.

Một ví dụ tiêu biểu là nhân vật Vũ Loan Trinh trong vở “Đoạn thâm tình”, người phụ nữ tài sắc vẹn toàn nhưng bị đặt vào nghịch cảnh trớ trêu giữa chữ hiếu và chữ tình. Hay như Nguyệt Hạo trong Sơn Hậu, một người phụ nữ kiên cường, vừa hiền thục lại vừa mang cốt cách anh hùng, “trung trinh tiết liệt” khi đất nước lâm nguy.

2. Đào võ – Sức mạnh và lòng trung nghĩa

Trái ngược với đào thương, “Đào võ” đại diện cho những người phụ nữ khí phách, dũng cảm, thường là nữ tướng trong các vở tuồng lịch sử. Họ xuất hiện với dáng vẻ uy nghi, phong thái đường hoàng, cử chỉ mạnh mẽ, dứt khoát. Giọng nói của đào võ vang vọng, rắn rỏi, thể hiện bản lĩnh của bậc anh hùng.
Trang phục của họ đơn giản, không cầu kỳ hoa mỹ mà thiên về sự mạnh mẽ. Thông thường, đào võ không vẽ mặt, thể hiện sự tiết chế và tôn trọng nhân vật lịch sử. Một số nhân vật có thể khoác giáp trụ, mang cờ tướng sau lưng để khẳng định vai trò chỉ huy quân đội.

Hình tượng tiêu biểu là Đào Tam Xuân trong vở “Nữ tướng Đào Tam Xuân”. Là một nữ tướng trung thành, bà bị đẩy vào bi kịch khi chồng con bị kẻ gian hãm hại. Từ một người phụ nữ tận tụy, bà trở thành chiến binh quả cảm, dám nổi dậy với triều đình để đòi lại công bằng. Nhân vật này không chỉ khắc họa sự mạnh mẽ của người phụ nữ mà còn thể hiện khát vọng đấu tranh cho công lý giữa xã hội phong kiến đầy bất công, nơi thân phận người phụ nữ luôn bị gò bó trong “tam tòng tứ đức”.

3. Đào lẳng – Sắc đẹp và mưu mô

“Đào lẳng” là những nhân vật nữ xinh đẹp nhưng mang nét phản diện, thường dùng sự quyến rũ để đạt được mục đích cá nhân. Họ có dáng vẻ yêu kiều, lả lướt, giọng nói ngọt ngào nhưng ẩn chứa sự mưu mô, toan tính. Ánh mắt đa tình, nụ cười quyến rũ, từng cái liếc mắt, từng bước đi đều toát lên sự khiêu khích đầy chủ ý. Trang phục của họ thường giống với đào thương, nhưng cách diễn và điệu bộ lại khác biệt, tạo nên sự đối lập giữa vẻ ngoài và tính cách.

Hình tượng tiêu biểu là Hồ Nguyệt Cô trong vở “Hồ Nguyệt Cô hóa cáo” với lối diễn uyển chuyển, cử chỉ đưa đẩy và giọng nói ngọt ngào. Sau ngàn năm tu luyện, nàng được hoá kiếp trở thành người trong thân thể một nữ tướng tài năng, xinh đẹp. Tuy nhiên, chỉ vì một phút sơ sẩy phải lòng tướng địch, nàng nhận về kết cục đau đớn.

4. Đào điên – Sự giằng xé giữa điên và tỉnh

Đào điên là hình mẫu nhân vật nữ có trạng thái tâm lý phức tạp, lúc điên lúc tỉnh, thường giả điên để che giấu thân phận thật của mình. Họ là những người phụ nữ thông minh, mưu trí, sẵn sàng hy sinh bản thân vì đại nghĩa. Nét diễn của đào điên đa dạng, từ những tiếng cười dài, cười khanh khách, đến những điệu bộ rùng rợn, tạo nên sự kịch tính và hấp dẫn cho vở diễn. Trang phục của họ thường rách rưới, tóc tai bù xù, cắm hoa lá, thể hiện sự khác biệt với người bình thường.

Một hình tượng tiêu biểu là Xuân Trầm trong “Ngũ Biến”. Là một nữ nghĩa quân của Lê Lợi, cô đã cải trang điên dại để có thể lọt qua hàng ngũ quân Minh. Nhân vật này đòi hỏi người diễn viên phải có sự biến hóa linh hoạt, chuyển đổi liên tục giữa trạng thái tỉnh táo và điên dại, tạo nên sự hồi hộp cho khán giả.

Đào Dẫn Lối – Nữ quyền trong nghệ thuật Tuồng truyền thống

Như vậy, những hình tượng “Đào” không chỉ là những nhân vật trên sân khấu mà còn là biểu tượng cho những khía cạnh khác nhau của người phụ nữ Việt Nam – từ dịu dàng đến kiên cường, từ hy sinh đến phản kháng. Nhân ngày 8/3, Nhà hát Tuồng Việt Nam sẽ tổ chức chương trình “Đào Dẫn Lối – Nữ quyền trong nghệ thuật Tuồng truyền thống”, trình diễn ba trích đoạn kinh điển: “Ngũ Biến”, “Đào Tam Xuân đề cờ” và “Sử thi Hai Bà Trưng”. Mỗi vở diễn đều tôn vinh hình tượng người phụ nữ mạnh mẽ, tài trí và kiên trung trong lịch sử. Đây hứa hẹn sẽ là một đêm thăng hoa của nghệ thuật với màn hóa thân của những nữ nghệ sĩ tài năng – linh hồn của sân khấu, trong vai các nhân vật lịch sử đã trở thành linh hồn của cả dân tộc.